5. Espetxeratuak
I. Aurrekariak
Askatasunik gabe dauden pertsonen arreta beti izan da Arartekoaren kezka-arloetako bat, eta esparru horretan azterlanak egin ditu, baita adierazpen publikoak eta haren administraziopean dauden administrazio-jardunaren esparru guztiekin lotutako ekimenak ere. Hala ere, arreta publikoaren gune diren kolektibo sozialen artean, espetxeratuta dauden pertsonen kasua da beren ahultasun-egoera jarduera publikoaren ondorio zuzena den bakarra, zigor-betearazpenaren ondoriozkoa, hain zuzen, eta erakunde honek ezin du esparru horretan bere kontrola formalki gauzatu. Izan ere, arlo horretako eskumena, Autonomia Estatutuan jasota dagoen arren, oraindik ez zaio transferitu Eusko Jaurlaritzari.
Hala ere, administrazioaren jardueraren beste alderdi batzuek eragina dute espetxeratuen bizitza-baldintzetan, edo marjinaltasuna-delinkuentzia-kartzela arteko gurpil zoroa hausten saiatzen dira, gure espetxeetako pertsona gehienak gurpil zoro horretan murgilduta egoten baitira, eta kartzelatik igarotzeko esperientzia, faktore desozializatzaile gisa, ez dago, inola ere, horretatik bereizirik. Osasuna, prestakuntza, ongizate soziala, gizarteratzea eta laneratzeari buruz ari gara. Administrazioek, baliabide horien bidez, ahaleginak egin behar dituzte, berriro sozializatzea lortzen ez bada ere, gutxienez, ahal den neurrian, zigor-betearazpenaren ondorio desozializatzaileak murrizteko.
Jarduera horiek euskal administrazioen zerbitzuen sare normalizatuari dagozkio eta Arartekoak eskumenak dauzka esparru horretan; eta, horrenbestez, horien kontrolean eta sustapenean gauzatzen du, funtsean, bere lana erakunde honek presoak gizarteratzeko helburuarekin, gizarteratzea bultzatzeko helburua duen ekintza plan bati jarraiki.
Arartekoaren aurrean kasu zehatzekin lotuta aurkeztu diren kexei dagokienez, aurten guztiak izan dira gai hauei buruzkoak: lekualdaketak, zehapenak, helmugak, gradu-atzerakadak eta espetxeko onurak ukatzea. Arlo horiek guztiak espetxeen administrazioaren eskumen esklusibokoak dira, eta, ondorioz, estatu mailako herriaren defentsariari bidali behar izan diogu. Hala eta guztiz ere, gaiaren inguruan borondate onez gestio batzuk egin ditugu kasuan kasuko espetxeen zuzendaritzekin, baita Herrizaingo Sailaren menpe dagoen Espetxeetako Idazkaritza Nagusiaren aurrean ere.
II. Araudi testuingurua eta soziala
II.1. Espetxeen arloan eskumenak osoki eskuratzeko beharra
Txosten hau bukatu den unean, Euskal Autonomia Erkidegoko espetxeetan 1.403 pertsona daude guztira. 1.266 gizon eta 137 emakume. Horien laurdena ia behin-behineko espetxealdian daude eta heren bat atzerritarrak dira. Zigorra betetzeko kartzela bakarra Langraiz Okakoa da. Bertan daude atxilotu gehienak (700 inguru). Gainerakoak antzera banatuta daude Basauri eta Martuteneko prebentzio zentroetan. Bestalde, Euskaditik kanpoko kartzeletan espetxeratuta dauden euskal herritarren kopurua antzekoa da.
Gure azken txostenetan behin baino gehiagotan azpimarratu dugu espetxeen arloko eskumenak oraindik ez zaizkiola Eusko Jaurlaritzari transferitu, transferitzea nahi den arren, baina ez du oztopo izan behar euskal administrazioek Legearen esparruan ahal duten guztia egin dezaten kudeatzen duten zerbitzuen sare normalizatuak pertsona horiek barne har ditzan. Justizia eta Herri Administrazio Sailak interesa agertu du esparru horretako eskumena ahal beste bultzatzeko, hura osatzen duten arlo bakoitzean zehazki lan eginez.
Ikuspuntu hori oso positiboki baloratzen dugu eta horrek zuzendu du, hain zuzen ere, Hezkuntza eta Osasun arloko eskumenak eskualdatzeko duela gutxi lortu den akordioa. Ezin da ahaztu, ordea, horrek bi arlo horietan lan egiten duten funtzionarioentzat dakartzan hobekuntzez haraindi, gauzak gutxi aldatu direla eskumenen "gune gogorra"ri dagokionez. Horiek, gizarteratzeko lanari dagokionez, honako hauek dira funtsean:
• Batetik, espetxeen sailkapen, helmuga eta barne-araubideetan eragina duten erabakiak hartzeko aukera ematen dutenak. Laguntza-izaera ez duten arren, esperientziak erakusten du erabakigarriak direla presoen ibilbidean beren zigorra betetzen duten bitartean, baita bere gizarteratze eta laneratze prozesuan babes erabakigarria jasotzeko aukeretarako ere.
• Bestetik, prozesu honek arrakasta izateko funtsezkoak diren hiru instantziaren artean lankidetza-esparrua ezartzen direnak: gizarte zibiletik laguntzen duten ekimenak, espetxeen arloko gizarte zerbitzuak eta Eusko Jaurlaritzaren zigor-betearazpenerako eta gizarteratzeko babes zerbitzuak.
Hortaz, eskumenen transferentzia, gure ustez, funtsezko baldintza da euskal administrazioa ahalik eta baldintzarik onenetan egon dadin arlo horretan politika koherentea autonomoki garatu ahal izateko.
II.2. Zigor-arloko eta espetxeetako araudia: une honetako oztopoak eta aukerak
II.2.1. Espetxeaz kanpoko babesa zigor-betearazpenerako eta gizarteratzerako
Askatasunik gabe dauden pertsonen egoera zehazten duen araudia, 1995eko Zigor Kodea onartu zenetik, praktikan, askatasuna kentzeko zigorra gehiago erabiltzea, zigorrak luzeagoak izatea eta zigorra gizarteratzea errazten duten bideen bitartez gauzatzeko aukerak mugatzea eragin duen politika kriminal baten bidez eratu da.
Azken horiei dagokienez, ordea, Legeak organo judizialei paper garrantzitsua egozten die zigor-betearazpenaren esparruan. Zehazki, erabakiak hartzen dituzte eta erabaki horiek hartzean, erabakigarria da preso baten ibilbidea eta perspektibei buruz daukaten informazioa. Eta hor, euskal administrazioek esku hartzeko aukera bikaina dute, zigor-betearazpenerako eta gizarteratzeko babes zerbitzuen bidez, hain zuzen.
Horren harira, Espetxeen arloko Lege Organiko Orokorrak honakoa xedatzen du:
"Concluido el tratamiento o próxima la libertad del interno, se emitirá un informe pronóstico final, en el que se manifestarán los resultados conseguidos por el tratamiento y un juicio de probabilidad sobre el comportamiento futuro del sujeto en libertad, que, en su caso, se tendrá en cuenta en el expediente para la concesión de la libertad condicional".
Egia da Espetxeen arloko araubideak txosten hori Tratamendu Batzordeak jaulki behar duela aurreikusten duela. Hala eta guztiz ere, ez da ulertu behar Zaintza-epaileak txosten bakarra duenik baldintzapeko askatasunaren gaineko erabakia hartzeko. Eta horixe ematen du ulertzera 1993an jada Zaintza-epaileen VII. Bileran hartu ziren erabakietako batek. Bertan, honakoa adierazten zen:
"Hacer presentes al Ministerio de Justicia e Interior la necesidad de dotar a los juzgados de Vigilancia de los equipos técnicos, de la infraestructura y los medios necesarios para el desempeño en buenas condiciones de una función que tan directamente afecta a la garantía de los derechos fundamentales".
Erabat onargarria da epaileak espetxeen administraziotik kanpoko iturrietara jotzea txostenak lortzeko, Botere Judizialari buruzko Lege Organikoko 508. artikuluan aurrez ikusten denari jarraiki, alegia, Epaitegiak adituen aholkularitzaz baliatu ahalko dira. Madrilgo Espetxeratuen Zaintzako Epaitegiaren 2004ko urtarrilaren 14ko autoan jasotako argudioen arabera, eta bertan aipatzen dena jaso dugu interesgarria delako, gure ustez, arlo honetan funtzio jurisdikzionalean eskaini dezaketen laguntzari egozten dion rolari dagokionez:
"…aunque el pronóstico favorable de reinserción social debe ser efectuado por la Junta de Tratamiento del Centro Penitenciario, los informes por este órgano elaborados no pueden ser los únicos a tener en cuenta por el Juez, y a proceder a la valoración judicial de todos los informes que consten en el expediente penitenciario, sin tener que quedar sometidos por la valoración final que se haga de los mismos por parte de la Junta de Tratamiento. Lo contrario dejaría a este órgano jurisdiccional sin posibilidad de discrepar de la administración, por lo que su función constitucional del art. 117 C.E. de hacer "ejecutar lo juzgado" quedaría vulnerada. El juez no es un ‘corre ve y dile’, es un órgano jurisdiccional que dicta resoluciones. Se trataría de conceder el valor de material probatorio a todo el expediente administrativo-penitenciario.
Así como la posibilidad de que el Juez de Vigilancia Penitenciaria pueda solicitar de oficio los informes que considere convenientes a entidades u organismos públicos o privados que le permitan hacer la valoración del pronóstico final. Esta posibilidad se encuentra por aplicación analógica de la libertad condicional. El Código Penal de 1995 profundiza en la anterior regulación de la libertad condicional para insistir en que es posible el asesoramiento de los especialistas que considerase necesario a los efectos de realizar la valoración de pronóstico favorable o desvaforable de reinserción social. La nueva regulación penal hace desaparecer esta posibilidad en materia de libertad condicional. No obstante, es claro que volvemos al sistema anterior al C.P. del 95 en el que el Juez podía valorar de oficio, con los informes que considerase convenientes el requisito de ‘hacer una vida honrada en libertad’. Esta regulación, en comparación con la del C.P. 95 y la nueva, radica en una única diferencia: la sustitución de los términos con contenido moral (vida honrada) por otros más técnicos (pronóstico favorable). El resto continúa igual. De manera que el Juez de Vigilancia tiene la posibilidad de realizar esa valoración con independencia de la que se realice por la Administración penitenciaria, de lo contrario, no cumpliría la función del art. 117 C.E; y para ello, necesariamente, tiene que apoyarse en informes técnicos, que pueden ser penitenciarios o extrapenitenciarios. Un argumento más. El Juez en materia penal, de oficio, que no rogada como la justicia civil, tiene que tener la posibilidad de solicitar cuantas diligencias e informes considere convenientes a los efectos de fundamentación de sus resoluciones. Con fundamento legal tendríamos que acudir al ámbito civil en el que se permite al Juez, de oficio o a instancia de parte, que se practiquen las pruebas sobre hechos relevantes si las pruebas existentes hubieran sido insuficientes para dictar la resolución final (Art. 435.2 LEC). El carácter supletorio del derecho civil respecto de los diferentes ámbitos del ordenamiento permitiria esta posibilidad".
Ohar horien arabera baloratu behar dira, gure ustez, batetik, Eusko Jaurlaritzak gizarteratzerako babesaren arloan adibidez eskaintzen dituenen antzeko zerbitzuek egiten duten lanak zeregin jurisdikzionalerako duen garrantzia, eta, bestetik, horren zentzua horien lana oinarritzen duen Hitzarmenaren esparruan. Hitzarmen hori Eusko Jaurlaritzak 1994ko apirilean Justizia Ministerioarekin sinatu zuena da. Hitzarmenaren Hirugarren Klausulako 6. zenbakian, bere ekintza-esparrua honakoa dela ezartzen du:
"Potenciación de la labor de asistencia social y de las prestaciones sociales, dirigidas a los/as internos/as y liberados/as y a los familiares de unos/as y otros/as. Las actividades de este área comprenden en concreto:
a) Información y asesoramiento a los/as internos/as sobre los recursos existentes en materia de servicios sociales y canalización de las demandas recibidas a los servicios correspondientes.
b) Colaboración en la realización de informes de base precisos para documentar las diferentes decisiones a adoptar durante el proceso de tratamiento de los/as internos/as, los cambios de situación jurídica y/o penitenciaria, el seguimiento de los/as liberados/as condicionales o la concesión de determinadas prestaciones sociales.
c) Atención a los/as internos/as en general, priorizando los siguientes colectivos: Población toxicómana, mujeres, jóvenes. Referente a la población toxicómana, el modelo de intervención será mediante la integración en programas comunes en los que se incluya la derivación a la comunidad terapéutica por aplicación del artículo 57.1 del Reglamento penitenciario [actual 182 RP].
d) Atención asistencial a familiares de los recluidos/as, dentro de las competencias atribuidas por el Estatuto de Autonomía de la Comunidad Autónoma del País Vasco.
e) Seguimiento y apoyo a los/as liberados/as condicionales que lo requieran, en concreto septuagenarios/as y enfermos/as terminales".
II.2.2. Administrazio zentrala eta autonomikoaren arteko lankidetza ezinbestekoa da
Azaldutako araudi esparruaren arabera, gure ustez, beharrezkoa da bi administrazioen arteko koordinaziorako irizpideak ezartzea, batek zein besteak gizarteratzearen esparruan dauzkaten baliabideei ahalik eta errendimendu handiena ateratzeko, baita epaileei eta auzitegiei arlo horretan laguntzeko gaitasunari dagokionez ere. Gure ustez, irizpide horiek jarraibide gisa balio behar dute, halaber, behin betiko eskualdaketa gauzatu baino lehen berriz plantea litekeen eskumenen edozein eskualdaketa partzialerako.
Zentzu horretan, eta espetxeen arloko sailkapenaren esparruan proposamenak egin eta erabakiak hartzeko gaitasunak Estatu Zentralaren eskumen diren bitartean, arrazoizkoa dirudi Espetxeen arloko Gizarte Zerbitzuei (Barne Ministerioaren menpekoak izanik) Espetxeen arloko Araubidearekin (EA) lotutako betearazpen alderdien kudeaketa, eta, zehazki, ondorengo esparru hauetako kasuen jarraipena eta txostenak:
• Erregimen irekiko modalitateetarako aukera ematen duten sailkapen proposamenak, eta askatasunik gabeko pertsonaren laneratze eta gizarteratze ibilbidearen araubide esparrua zehaztea.
o EA 100.2 artikuluaren bidez. Horrek araubide arrunta eta araubide irekiaren berezko alderdiak barne hartzen ditu, tratamendu programa espezifiko batean oinarrituz.
o EA 117. art., bigarren graduko sailkapena duten pertsona zigortuentzako programa espezializatuak gauzatzeko araubide neurriei buruzkoa. Sailkapen horrek kartzelatik kanpoko instituzio batera irtetea dakar.
o EA 82 art.: araubide irekiko modalitate murriztua, bereziki azpimarratuz haren akonpainamendua bere gain hartzen duen erakunde baten laguntzarekin lana aurkitzeko aukeren arloa.
o EA 83. art., araubide ireki zabala, kanpoan lana edo prestakuntza jarduera duten pertsonentzat pentsatuta dagoena.
o 86.4. art., gaua zentroan igarotzea ekiditen duen erregimen irekia. Hori kasuan kasuko pertsona aipatzen den tokian lokalizatzeko gailu telematikoen bidezko kontrolari esker egin daiteke.
o EA 182. art., hirugarren gradua, hainbat adikzio uzteko programak betetzera zuzenduta dagoena.
• Baldintzapeko askatasun proposamenak
• Gizartearentzat Lan Egitea.
Eusko Jaurlaritzaren Zigor-betearazpenerako eta gizarteratzeko laguntza zerbitzuek (ZGLZ) beren gain hartuko lukete, proposatutako irizpide horren arabera, Zigor Kodean aurreikusten diren kondena-etendurekin lotuta epaileek eskatzen dituzten txostenen eta jarraipenaren funtzioa, baita segurtasun neurrien jarraipena eta betearazpenaren planak ere, eta, bereziki, osasun mentaleko arazoak dauzkaten pertsonei aplikatzen zaizkienak. Zeregin hori bateratu egiten da atxilotuari laguntzeko zerbitzuek gauzatzen dutenarekin, epaitegiek haren egoera osotasunean ezagutzea lortzen laguntzeko. Azken finean, epaitegiek horrekin lotuta hartzen dituzten erabakiek, batetik, zigor arloko erantzukizunak betetzea, eta,
bestetik, gizarteratzea lortzeko beharrezkoak diren prozesuei heltzeko lana, modu ezin hobean barne hartzea ahalbidetzea da helburua.
Horretarako, beharrezkoa da honako zeregin hauek gauzatzea:
• Organo Judizialei dagokienez:
o Auzitegi eta epaitegiei informazioa ematea epaitutako pertsonaren egoera pertsonalari, familiakoari, sozialari, lan-arlokoari eta sanitarioari buruz, bai epaiketa iritsi bitartean haren egoeraren gainean hartzen diren erabakiei begira, bai zigorrak eta segurtasun neurriak gauzatzeari dagokionez.
o Askatasuna kentzekoa ez den zigor bat aplikatzeko proposamenaren esparruan, gizarteratzeko lan bat egitea proposatzea, pertsona bakoitzaren kartzela eta zigor egoera osotasunean jasoz.
o Epaitegiei informazioa ematea behin-behineko espetxealdian dauden pertsonak kartzelatik ateratzeko dauden baliabide sozialei buruz, baita berriro ere delituak gauzatzea prebenitzen laguntzen duten neurrien berri ematea ere, eta behin-behineko askatasunean gizarteratzeko planak hastea ahalbidetzea.
o Instrukzio fasean aurreneurrizko espetxealdia dekretatu edo mantentzearekin lotutako erabakiak oinarritzeko balio duten txosten sozialak.
o Etenaldien eta segurtasun neurrien arloko eskumena duen organo judizialak ezarritako exijentziak nola betetzen diren ikusteko jarraipena egitea.
o Kasuan kasuko zigorra edo segurtasun neurria, askatasuna kentzekoa ez dena, betetzeari dagokionez, laneko planari buruzko ahozko epaiketarako txosten-proposamenak egitea.
o Neurri alternatiboa betetzearekin lotuta, hasierako txostenak egitea, baita bi edo hiru hilez behingo jarraipen txostenak eta betetzearekin lotutako jazoeren txostenak ere.
o Neurria bukatzen denean, txostenak egitea.
o Epaitegietako atxilotuen liburuaren eguneroko kontrola.
o Prozesuak hala eskatzen duenean, etenaldien baldintzak aldatzeko proposamenak egitea.
o Aurrekariak baliogabetzeko tramitazioan laguntzea.
o Etengabeko harremana eragile judizialekin, funtzionarioekin eta epaileekin.
o Epaitegiei baliabide sozialei buruzko informazioa eta aholkularitza eskaintzea.
• Auzitaratutako pertsonei dagokienez
o Harrerako motibazio-elkarrizketak ziegetan, kartzelan edo SCJren bulegoetan.
o Egoera pertsonalaren inguruko informazioa biltzea.
o Zigortutako edo segurtasun neurria ezarri zaion pertsonari laneratze prozesuan laguntzea.
o Plan pertsonalak egitea eta, kasuan kasu, pertsonari bere gizarteratze prozesuan laguntzeko lana gauzatzen duen sozietate zibilaren erakundeekin koordinatzea.
o Tratamendu, harrera edo babes baliabideak besterentzea.
o Beharrezkoa den maiztasunarekin, elkarrizketen bidez jarraipena egitea.
o Familiarekin harremanetan jartzea eta familia-mapa egitea. Familiei babesa eta informazioa eskaintzea kasuan kasuko pertsonari prozesuan laguntzeko.
o Interesdunak edo abokatuek eskatuta, eta harekin egiten den lan orokorraren barruan, ekimen propioko txostenak egitea.
o EAEren barruan nahiz kanpoan kausak eta prozedurak bilatzea.
o Kartzela egoera penalaren ikuspegi orokorra eta horren arabera proposamenak egitea.
o Harreman Kontratua sinatzea eta interesdunak baimena ematea koordinazio errekurtsodunetarako.
o Zerbitzu normalizatuen sarearekin lotuta, laneratze elementuak barne hartzea.
o ZGLZn jarraipen esklusiboak tratamendu terapeutikoa beharrezkoa ez denean.
o Bisitak etxean gaixotasun kasuetan.
o Bisitak kartzelan.
• Baliabide soziosanitarioei dagokienez (interesdunaren berariazko baimena izanez gero):
o Zerbitzuen sarearen etengabeko ezagutza eguneratua.
o Etengabeko koordinazioa tratamendu programekin eta pertsonekin lotutako zerbitzuekin, puntuala nahitaezko kasuetan, hilerokoa, oro har.
o Arlo soziosanitarioa eta judizialaren arteko bitartekotza.
o Jarraipen bisitak tratamendu eta babes zentroetan.
• Abokatuei dagokienez:
o Koordinazioa lantzen ari diren kausen abokatu erantzuleekin.
o Arreta eskaintzen zaien pertsonen abokatuen eskaerari jarraiki, txostenak egitea.
II.3. Euskal administrazioen lana askatasunik gabeko pertsonen gizarteratze eta laneratze prozesuetan
II.3.1. Krisia eta baliabideen berrantolaketa
Azken urtean zehar, euskal administrazioek presoen bazterketa sozialari aurre egiteko erabiltzen zuten sisteman aldaketak antzeman dira: batetik, krisi ekonomikoaren ondorioz, funtsak murriztu egin dira; eta, bestetik, lan hori gauzatzen zuten erakunde sozialen aldeko diru-laguntzak berrantolatu egin dira, gizarteratze eta laneratze prozesuak laguntza-jardueren gainetik lehenesteko.
Defentsa bulego honek gestioak egin ditu zuzentarau berri horiek ahalik eta eragin txikiena izan dezaten preso askok diru-laguntza bidezko sistema horren bitartez jasotzen zuten arretan. Eta, berriro ere, aldarrikatu behar dugu ekimen sozialeko erakundeek egiten duten lana. Gaur egun espetxeen arloko arreta sozialak maila guztietan dauzkan hutsuneak betetzen dituzte. Are gehiago, gure ustez, gure kartzeletako egoera jasangaitza izango litzateke haien langileen (boluntarioen –gehien-gehienak izanik– nahiz profesionalen) konpromisorik gabe.
Gogoan izan behar dugu kolektibo honen ahuleziak ezaugarri eta maila askotakoak direla. Hala ere, ahultasun horri aurre egiteko beharra, krisiaren ondorioz, hain zuzen ere, areagotu egin da. Orotariko diru-laguntzei buruz ari gara: prestakuntza lan-arloko ikastaroak, arropa eta oinetakoak edukitzeko oinarrizko beharrei erantzutea, atzerrian dauden senideekin edo terapia-taldeekin harremanetan jartzea, familia edo gizarte babesik ez duten hirugarren graduko pertsonentzako pisuak, etab. Aipatu ditugun gestioen artean, gailentzekoak dira uztailean azken alderdi horrekin lotuta gauzatu genituenak, Gasteizko Hiesaren Kontrako Batzordeak kudeatzen dituen gizarteratze pisuen jarraitutasuna ahalbidetu baitzuten; izan ere, horietako batzuk ixteko arriskuan egon ziren funtsen murrizketen ondorioz. Horren harira, eskertzekoa da Langraiz Okako kartzelaren zuzendaritzaren lankidetza, baita Eusko Jaurlaritzaren Justizia sailburuorde zen Jose Manuel Finezen laguntza ere, haren esku-hartzea erabakigarria izan baitzen hori lortzeko.
II.3.2. Gure botere publikoek gizarteratze eta laneratze ibilbideen esparruan jarduteko aukerak eta erronkak
Justizia eta Herri Administrazio Sailak jarraitu duen politikaren inguruan egiten dugun balorazioa, gizarteratze eta laneratze ibilbideei garrantzi berezia (eta eskuragarri dauden baliabideak) emateari dagokionez, erabat positiboa da. Euskal administrazioek kasuan kasuko pertsona lehen aipatu dugun marjinazio-gurpilean sartzea baldintzatu duten faktoreetan modu integralean eragiteko biderik aproposena dela uste dugu.
Ondorioen atalean, ordea, horrekin lotuta kontuan hartu behar diren eta horrekin lotuta dagoeneko gauzatzen diren jarraipenetatik nahiz arlo horretan ibilbide ziurtatua duten erakunde eta profesionalek helarazi dizkiguten hausnarketetatik ondorioztatutako alderdi batzuk aipatu ditugu.
III. Ekintza planean aurreikusitako beste jarduera batzuk
III.1. Bilerak elkarteekin
Hiru lurralde historikoetan bilerak egin ditugu presoak gizarteratzen lan egiten duten ekimen sozialeko erakundeekin, baita hiru Elkargoetako Espetxeetako Laguntza Txandako abokatu arduradunekin ere.
Urtero egiten ditugun topaketa horien bidez, batzuek eta besteek gauzatzen ditugun jardueren inguruko informazioa trukatzeko espazio egonkor bat sortu nahi dugu, urte osoan zehar, gure esku-hartzea eskatzen denean, kasu zehatz batzuekin lotuta izaten ditugun kontaktuez gain. Bestalde, azaldu dizkiguten kezken bidez, zuzenean jakin dezakegu zein den gure kartzelen egoeraren bilakaera.
III.2. Bilerak administrazioekin
III.2.1. Fiskaltza
Goi Fiskaltzarekin eta probintziako Buruzagitzekin batzartu gara erakunde honek gauzatu dituen eta goian aipatu ditugun esku-hartzeen berri emateko, baita legerian aurreikusten diren segurtasun neurrien eta zigorrak betetzeko modalitate desberdinen aplikazioaren inguruan hausnartzeko eta eztabaidatzeko ere. Kartzeletan osasun mentalari arreta eskaintzearen arazoari arreta berezia eskaini zitzaion.
III.2.2. Espetxeetako Idazkaritza Nagusia
Idazkaritza Nagusiarekin eta haren taldearekin batzartu ginen lehen aipatu ditugun zuzeneko kudeaketa lana gauzatu ahal izateko lankidetza-bideak mantentzeko, baita kexen jatorri nagusi diren gai batzuei buruz eztabaidatzeko ere. Zehazki, ondorengo gai hauek eztabaidatu ziren:
• Euskadirako zehazten den kartzela-eredua, osasun eta hezkuntza arloan eskumenak bereganatu ondoren.
• Idazkaritza nagusiaren menpeko Espetxeen arloko Gizarte Zerbitzuen eta Eusko Jaurlaritzak zigor-betearazpenaren eta gizarteratzearen arloan gure Erkidegoan epaitegietan eskuragarri jartzen dituenen arteko lankidetza.
• EAEko pertsonak Euskaditik urrun dauden kartzeletara lekualdatzea eta bidaltzea.
• Lankidetza administrazioen baliabideen eta gizarte zibileko baliabideen artean, zigorra kartzelatik kanpo betetzeko modalitateak ahalbidetu eta bultzatzeko, 3. nahiz 2. graduei dagokienez.
• Gizartearentzat Lan Egiteko Zigorra hedatzeko plana.
• Gaixotasun larriagatik kartzelatik ateratzeko baliabideak.
• Arartekoaren txosten berezia kartzeletan osasun mentalarentzat arreta eskaintzeko baliabideei buruz.
• Kartzelan dauden senideak bisitatzera doazen pertsonen erregistroak eta miaketak.
III.2.3. Eusko Jaurlaritza-Justizia Sailburuordetza
Urte osoan zehar Sailburuordetzarekin zigor-betearazpenaren arloan (besteak beste) etengabe mantentzen dugun kontaktuaz gain, aurten bi erakundeen ordezkaritzek egin duten bileran, Idazkaritza Nagusiarekin egin den bileran eztabaidatu diren gai berei buruz mintzatzeko espazio bat egon da, eta, bereziki, espetxeen arloko eskumenak partzialki bereganatzeko perspektibak planteatzen dituen erronkei buruz eztabaidatu da, gizarteratze eta laneratze ibilbideei dagokienez, batik bat. Ondorioen atalean, gai honen inguruan egin dugun hausnarketaren puntu nagusiak islatzen dira.
III.3. Txosten berezia: osasun mentala kartzeletan
Askatasunik gabe uzteko zigorra jaso duten pertsonen osasun mentalari eta arreta psikiatrikoari buruzko txosten berezia lantzeko prozesuan aurrerapausoak eman dira. Horren inguruko ezaugarriak gure azken txostenean aipatu genituen eta aurten aurkeztuko dugu.
IV. Ondorioak
IV.1. Positiboki baloratzen dugu kartzelen arloan hasi den transferentzia prozesua. Gure ustez, Jaurlaritzari funtsezko erronka bi planteatzen zaizkio une honetan:
• lehenbailehen burutzea eskumenak bereganatzeko prozesua sailkapenen, helmugen eta kartzelen barruko erregimenaren arloan.
• bitartean, administrazio zentrala eta autonomikoaren artean lankidetzan aritzeko irizpideak adostea. Horren bidez, mesfidantzak gainditu ondoren, zigor-betearazpenaren arloan indarrean dagoen araudiak eskaintzen dizkien aukerak ahal beste aprobetxatzen saiatu ahalko da, txostenak landuko dira eta presoei arreta psikosoziala eskainiko zaie. Zentzu horretan, arrazoizkoa dirudi Eusko Jaurlaritzaren zigor-betearazpenerako eta gizarteratzeko babes zerbitzuak epaile eta auzitegiei jakinaraztea eta babesa ematea kondenak eteteari eta Zigor Kodea aplikatuz ezarritako segurtasun neurriei dagokienez; Espetxeen arloko Gizarte Zerbitzuak, berriz, Idazkaritza Nagusiaren menpe daudenez, funtzio horiek Espetxeen arloko Araudia betetzearekin lotutako alderdietan lan egingo lukete, eta, bereziki, esparru hauetan: sailkapen proposamenak, baldintzapeko askatasuna eta gizartearentzat lan egitea.
IV.2. Justizia eta Herri Administrazio Sailak gizarteratzeko eta laneratzeko ibilbideen alde apustu egitea erabaki ona dela uste dugu. Azken finean, helburua da zigor sistemaren esku-hartzeak, hobeto gizarteratzen laguntzen ez badu, behintzat, kartzelatik irtetean kasuan kasuko pertsona Legea errespetatuz bizi ahal izateko aukerak negatiboki baldintzatzea ekiditea. Horren harira, honakoa azpimarratu nahi dugu:
• Esparru horretan, agintaritza autonomikoen eta estatukoen arteko lankidetza funtsezkoa da, baita administrazioen eta esparru horretan lan egiten duen ekimen sozialeko erakunde-sare zabalaren arteko komunikazioa hobetzea ere; izan ere, gure ustez, erakunde-sare hori gure herrialdeko aktiborik handienetako bat da elkartasunaren arloan. Gure ustez, ezinbestekoa da erakunde horiek espetxeen arloko gizarteratze-esparruan duten esperientzia eta prestakuntza kontuan hartzea eta aprobetxatzea, baita haien parte-hartzeak berez duen balioa ere, gizarteratze eta laneratze prozesuak diseinatu eta laguntzeko, gizartea zigor-betearazpenaren arloan erantzule izatea bultzatzeko. Horren ondorioz, arlo horretan hartzen diren erabakiek bi alderdiri eskaini behar diete arreta:
o Erakunde horiek espetxeen arloko instantzien aurrean esku hartzea, azken horiek baitira kartzelen esparruan sailkapena eta tratamenduarekin lotutako erabakiak hartzen dituztenak. Zentzu horretan, beharrezkoa da elkarteen parte-hartzea barne hartzen duten Espetxeen arloko Tokiko Kontseiluek garrantzi handiagoa izatea sailkapenetan nahiz gizarteratze prozesuetan, kartzelak urtean behin informazioa jasotzeko egiten duen bilera soil batera mugatuta egon beharrean. DAT (Drogazaletasunen Arretarako Taldeak) direlakoen inguruan egiten dugun balorazioa positiboagoa da: hilean behin batzartzen dira eta informalki funtzionatzen dute, kartzelen eta gobernuz kanpoko erakundeen arteko talde misto gisa. Bertan, pertsonei buruz hitz egiten da funtsean, baita kasuan kasuko ibilbide espezifikoetarako araubide eta tratamendu neurririk aproposenei buruz ere. Parte-hartze eredu horrek, gainera, elkarteek tratatzen diren prozesu pertsonalentzako laguntzarako ekimenak planteatzean lan zorrotza egitera eramaten ditu.
o Eskatzen duten erakundeei zentzu horretan funtzioak esleitzeko prozesuaren gardentasuna.
• Programaren diseinuak eta jarraipenak banakakoa izan behar du; izan ere, zigor-betearazpenaren eragina jasotzen duten pertsona guztiek ez baitituzte bazterketa maila berak izaten eta ez dute laguntza maila bera behar izaten bazterketari aurre egitea funtsezkoa den esparruetan: lanekoa edo prestakuntza mailakoa nahiz erreferentziazko inguru familiar edo sozialean integratzea, kasuan kasuko delituaren ondorioz behar duen tratamendu espezifikoa nahiz delitua gauzatzera eraman duten faktoreak edo gabeziak.
• Pertsona bati ibilbide horretan laguntzean, emaitza ona lortzeko, kontuan hartu behar da laguntza (laneko aukerak, prestakuntza, terapia...) espetxearen esparruan ematen dela eta bertan, askatasun egoeran ez bezalako baldintza desberdinetan dagoela. Hori dela eta, lana eraginkorra izateko, gure ustez, erabakigarria izango da honako faktore hauek, besteak beste, lortzen duten garrantzia:
o Esku-hartzea kartzelan bertan hasteko beharra; askatasunik gabeko pertsonen eta presoei laguntzen dieten erakundeen arteko lotura sortzea, funtsezko gai batzuk lantzen joateko, adibidez, erantzukizuna onartzea eta delitua gauzatzera eraman duten arrazoietan sakontzea: drogazaletasuna, familia, bizimodua, abilezia sozialak eta komunikatiboak, ezagutza pertsonala, osasun mentala. Horrez gain, beharrezkoa da migrazioaren ondoriozko arazoak kontuan hartzea (paperik gabe ezin lanik lortu).
o Presoak prozesuaren benetako protagonistak izan daitezen, ezinbestekoa da prozesua berez onuragarria dela ulertzea, hobetzea aukeratzea libreki, eta kontuan hartu gabe zigorra askatasun gehiagorekin bete ahalko dutela. Ibilbideak, ondorioz, kasu bakoitzean prozesuaren une egokian proposatu behar dira, alegia, lan arloan laguntzeko beharrezkoa da arlo pertsonaleko oinarriak ongi jarrita egotea. Bestela, laguntza ekimen guztien oinarri diren autonomia eta kongruentzia printzipioak arriskuan jartzen dira.
• Administrazio zentralarekiko koordinazioaz gain, ezinbestekoa da alor horretan esku hartzeko aukera eta erantzukizunak dituzten euskal administrazioen arteko koordinazio egokia lortzea:
o Batetik, Eusko Jaurlaritzaren Sailen artean, eta, bereziki, Justizia eta Herri Administrazio Saila, Enplegu eta Gizarte Gaietako Saila eta Osasun Sailari dagokienez.
o Bestetik, autonomia erkidegoko gobernua eta foru eta udal agintaritzen artean. Horiek gizarte ongizaterako arloen bidez gizarte zibilak arlo honetan lan egitea ahalbidetu duten diru-laguntzen zati handi bat beren gain hartu dute tradizionalki. Aldundien eta Eusko Jaurlaritzaren arteko koordinazio falta, aurten ere, erakunde honek azken txostenetan gailendu duen premia bati behar bezala erantzun ez izanaren faktoreetako bat izan da. Premia hori honakoa da: gaixotasun larriak edo sendaezinak dauzkaten presoak, espetxeen arloko administrazioak behin-behineko askatasuna ematen dienean baina ezin direnean atera kanpoan ez daukatelako laguntzarik, eta, ondorioz, duten aukera bakarra kartzelan hiltzea denean.
IV.3. Arreta psikiatriko aproposa jaso ez izana espetxeen sistemaren hutsune handietako bat da. Hori are larriagoa da askatasunik gabeko pertsona askok izaten dituztelako patologia dualak. Lehenago aipatu ditugun zuzeneko gestioetako batzuk bereziki larriak ziren kasu batzuei laguntza ematera bideratuta egon dira.
Aurten ere, berriz esan behar dugu beharrezkoa dela azterketa sakon bat egitea eta esparru honetan lan egiten duten erakundeek konpromiso handiagoa hartzea. Hori dela eta, Arartekoak 2011n txosten berezi bat aurkeztuko du arazo horiei erantzuna emateko beharrezkoak diren ekimen ofizial eta sozialak sustatzeari buruz.